કર્કરોગ (કેન્સર) શું છે?
- કેવી રીતે થાય છે?
- ક્યારે ગંભીર બને છે?
- શા માટે મહત્વનું છે?
કર્કરોગ (કેન્સર) ના પ્રકાર (Types)
સામાન્ય પ્રકાર
ફેફસાનું કેન્સર (Lung Cancer): ફેફસાને અસર કરે છે અને મુખ્યત્વે ધૂમ્રપાન અથવા હાનિકારક રસાયણો (Chemicals) સાથે લાંબા સમય સુધીના સંપર્કને કારણે થાય છે.
મગજનું કેન્સર (Brain Cancer): મગજમાં થાય છે, જે તેના કાર્યને અસર કરે છે. લક્ષણોમાં માથાનો દુખાવો, ફિટ્સ (Seizures), અથવા વર્તનમાં ફેરફાર સામેલ હોઈ શકે છે.
જઠરનું કેન્સર (Stomach Cancer): જઠરને અસર કરે છે, જેના કારણે વજન ઘટવું, ઊલટી (Nausea), અથવા પેટમાં દુખાવા જેવી સમસ્યાઓ થતી હોય છે.
વિશિષ્ટ પ્રકાર
ગળાનું કેન્સર (Throat Cancer): ગળાને અસર કરે છે, જેના કારણે ગળીવામાં તકલીફ, અવાજમાં ફેરફાર અથવા ગળામાં સતત દુખાવું થતું હોય છે.
યકૃતનું કેન્સર (Liver Cancer): યકૃતમાં થાય છે અને મુખ્યત્વે હેપેટાઇટિસ (Hepatitis) અથવા સિરહોસિસ (Cirrhosis) જેવી યકૃતની બીમારીઓ ધરાવતા લોકોને અસર કરે છે.
કિડની કેન્સર (Kidney Cancer): મૂત્રપિંડમાં શરુ થાય છે અને પાશ્વ ભાગમાં દુખાવું, મૂત્રમાં લોહી, અથવા અચાનક વજન ઘટવું જેવી સમસ્યાઓનું કારણ બની શકે છે.
કર્કરોગ (કેન્સર) ના તબક્કાઓ (Stages)
⦿ સ્ટેજ 0 (કાર્સિનોમા ઇન સિતુ – Carcinoma in Situ): કેન્સરના કોષો મૂળ સ્થાન પર જ છે અને ફેલાયા નથી. આ સ્ટેજમાં કેન્સર સહેલાઈથી સારવારયોગ્ય અને ઊંચા દરે યોગ્ય રિકવરવાળા હોય છે.
કર્કરોગ (કેન્સર) ના કારણો (Causes)
જીવનશૈલી સંબંધિત (Lifestyle Factors)
⦿ ધૂમ્રપાન (Smoking): ધૂમ્રપાન કેન્સરનું મુખ્ય કારણ છે, ખાસ કરીને ફેફસાના કેન્સર માટે.
⦿ ખોટી આહારશૈલી (Poor Diet): પ્રોસેસ્ડ ફૂડ (જે ખોરાકના લાંબા ગાળાના સંચાલન અથવા સ્વાદ વધારવા માટે રાસાયણિક અથવા મશીનથી પ્રક્રિયા કરવામાં આવે છે) અને વધારે ચરબીયુક્ત આહાર કેન્સરના જોખમમાં વધારો કરે છે.
વંશપરંપરાગત કારણો (Hereditary Factors)
⦿ કુટુંબનો ઈતિહાસ (Family History): જો તમારા કુટુંબમાં કોઈને કેન્સર થયો હોય, તો તમને પણ તે થવાની સંભાવના વધારે છે. કેટલાક વંશપરંપરાગત ફેરફારો (Genetic Mutations) કેન્સરના જોખમને વધારી શકે છે.
પર્યાવરણ સંબંધિત (Environmental Factors)
⦿ હાનિકારક પદાર્થોનો સંપર્ક (Exposure to Harmful Substances): ઝેરી રસાયણો (Toxic Chemicals) સાથે કામ કરવું અથવા પ્રદૂષિત વિસ્તારમાં રહેવું કેન્સરના જોખમને વધારી શકે છે.
⦿ વિકિરણ (Radiation): સૂર્યપ્રકાશ અથવા અન્ય સ્ત્રોતમાંથી લાંબા ગાળાનું વિકિરણ સ્કિન કેન્સર (Skin Cancer) અથવા અન્ય પ્રકારના કેન્સરનું કારણ બની શકે છે.
કર્કરોગ (કેન્સર) ના લક્ષણો (Symptoms)
કૅન્સરના લક્ષણો તેના પ્રકાર અને સ્થાન પર આધાર રાખે છે, પરંતુ કેટલાક સામાન્ય ચિહ્નો છે જેની જાણકારી રાખવી મહત્વની છે:
સામાન્ય લક્ષણો (General Symptoms)
⦿ સતત થાક (Persistent Fatigue): પૂરતો આરામ કર્યા છતાં સતત થાક લાગવો, જે શરીરની ઊર્જા ઘટવાનું સંકેત આપે છે.
⦿ અચાનક વજન ઘટાડો (Unexplained Weight Loss): કોઈ પ્રયત્ન કર્યા વગર અચાનક વજન ઓછું થવું.
⦿ શરીરમાં દુખાવો (Body Pain): કોઈ કારણ વિના અથવા સતત કોઈ ભાગમાં દુખાવો રહેવું.
પ્રારંભિક લક્ષણો (Early Symptoms)
⦿ સતત ઉધરસ (Persistent Cough): ઉધરસ જે લાંબા સમય સુધી ચાલે અથવા વધુ ખરાબ થાય, ખાસ કરીને જો કોઈ જાણીતી કારણ વગર થાય.
⦿ સતત તાવ આવવો (Continuous Fever): વારંવાર તાવ આવે અને કોઈ સ્પષ્ટ કારણ ન હોય, જે શરીરમાં જીવાણુઓની ઉપસ્થિતિ અથવા અન્ય ગંભીર સ્થિતિ તરફ ઈશારો કરે છે.
અન્ય લક્ષણો (Other Symptoms)
⦿ ચામડીમાં ફેરફાર (Skin Changes): ચામડી પર નવા દાગ-ધબ્બા (Moles) દેખાવા કે પહેલાથી અસ્તિત્વમાં આવેલા દાગ-ધબ્બાઓના આકાર, રંગ, અથવા કદમાં બદલાવ જોવા મળે.
⦿ આંતરડાં કે મૂત્રાશયની આદતોમાં ફેરફાર (Changes in Bowel or Bladder Habits): શૌચ ક્રિયા અથવા મૂત્રમાં અચાનક ફેરફાર થવો, જેમ કે મૂત્રમાં અથવા મલમાં લોહી દેખાવું અથવા આદતોમાં સતત ફેરફાર રહેવું.
⦿ ગળવામાં તકલીફ (Difficulty Swallowing): ખોરાક અથવા પ્રવાહ ગળવામાં મુશ્કેલી.
⦿ ગાંઠ અથવા સોજો (Lumps or Swelling): કોઈ કારણ વિના ગાંઠ અથવા સોજો જોવા મળવો.
⦿ રક્તસ્ત્રાવ (Bleeding): કોઈપણ શરીરના ભાગમાંથી અચાનક અથવા અજ્ઞાત કારણોસર રક્તસ્ત્રાવ થવું.
⦿ અપચો અથવા ઉબકા (Indigestion or Nausea): લાંબા સમય સુધી ખોરાક પચવામાં તકલીફ રહેવી, જે ખાધા પછી પેટમાં ભારેપણું, બળતરા, અથવા ઉબકાંના કારણે અસ્વસ્થતા ઊભી કરે છે.
⦿ શ્વાસ લેવામાં તકલીફ (Shortness of Breath): કોઈ કારણ વિના શ્વાસ લેવામાં મુશ્કેલી અનુભવવી.
કર્કરોગ (કેન્સર) નિદાન માટેની પદ્ધતિઓ
લોહીની તપાસ (Blood Tests)
⦿ રક્ત પરીક્ષણથી કેટલાક ખાસ પદાર્થો, જેમ કે ટ્યુમર માર્કર્સ, શોધી શકાય છે, જે કેન્સર હોવાનો સંકેત આપી શકે છે.
⦿ CEA, AFP અને PSA જેવા ટ્યુમર માર્કર્સ ખાસ પ્રકારના કેન્સર સાથે જોડાયેલા હોય છે.
⦿ આ પરીક્ષણ સરળ અને પીડારહિત છે, તેમજ સારવારમાં સુધારો અને કેન્સર ફરી આવે છે કે નહીં તે જાણવા ઉપયોગી છે.
ઈમેજિંગ પરીક્ષણો (Imaging Tests)
⦿ સિટી સ્કેન (CT Scan): ટ્યુમરનું સ્થાન અને તેનું કદ જાણી શકાય તે માટે વિગતવાર ઇમેજો પૂરું પાડે છે.
⦿ એમ.આર.આઇ (MRI): ચુંબક (Magnets) નો ઉપયોગ કરીને અંગો અને ટિશ્યૂઝની (Tissues) વિગતવાર છબીઓ બનાવે છે.
⦿ એક્સ-રે (X-rays): છાતી, ફેફસાં અને હાડકાંમાં ટ્યુમર શોધવામાં મદદરૂપ.
⦿ અલ્ટ્રાસાઉન્ડ (Ultrasound): અવાજ તરંગો (Sound Waves) નો ઉપયોગ કરીને યકૃત (Liver) અથવા મૂત્રપિંડ (Kidneys) જેવા અંગોમાં કેન્સર શોધે છે.
એન્ડોસ્કોપી (Endoscopy)
⦿ એન્ડોસ્કોપી લવચીક ટ્યુબ સાથે કેમેરાનો ઉપયોગ કરીને અંદરના અંગોને જોવા માટે થાય છે.
⦿ આ પદ્ધતિ પાચનતંત્ર, ફેફસાં અથવા અન્ય ખૂણાના અંગોની બિમારીઓ ઓળખવા માટે ઉપયોગી છે.
⦿ ગેસ્ટ્રોસ્કોપી અને બ્રોન્કોસ્કોપી એ એન્ડોસ્કોપીના સામાન્ય પ્રકારો છે.
બાયોપ્સી (Biopsy)
⦿ બાયોપ્સીમાં નાનાં ટિસ્યૂના નમૂનાઓ કાઢી માઇક્રોસ્કોપથી તપાસ કરવામાં આવે છે.
⦿ આ કેન્સરની હાજરીની પુષ્ટિ કરવા અને તેના પ્રકાર અને તબક્કા નિર્ધારિત કરવા મદદ કરે છે.
⦿ સામાન્ય પદ્ધતિઓમાં સોયથી બાયોપ્સી, શસ્ત્રક્રિયા દ્વારા બાયોપ્સી અને એન્ડોસ્કોપી બાયોપ્સી સામેલ છે.
ઉન્નત ઈમેજિંગ (Advanced Imaging)
⦿ PET સ્કેન અને MRI જેવી અદ્યતન ચિત્રાત્મક પદ્ધતિઓ અંગો અને ટિશ્યૂઝના વિગતવાર દ્રશ્યો પૂરાં પાડી શકે છે.
⦿ PET સ્કેનમાં રેડિયોએક્ટિવ ટ્રેસર્સનો ઉપયોગ કરીને કેન્સરની ગતિશીલતા અને તેના ફેલાવાનું નિર્ધારણ થાય છે.
⦿ આ પદ્ધતિઓ કેન્સરના તબક્કાનું નિર્ધારણ, સારવારની યોજના અને તેના વિકાસ પર નજર રાખવામાં મદદરૂપ થાય છે.
આનુવંશિક તપાસ (Genetic Testing)
⦿ અનુવંશિક પરીક્ષણ (Genetic Testing) કેન્સર કોષોના ડીએનએની તપાસ કરીને તેમાં થયેલા ફેરફારો (મ્યુટેશન) શોધે છે.
⦿ આ પરીક્ષણ લક્ષિત સારવાર નક્કી કરવા અને સારવારની પ્રતિક્રિયા જાણવામાં મદદરૂપ થાય છે.
⦿ BRCA અને HER2 જેવા પરીક્ષણો સ્તન કેન્સર અને ડિંબગ્રંથીના કેન્સર માટે ઉપયોગી છે.
સ્ક્રીનિંગ પરીક્ષણો (Screening Tests)
⦿ મેમોગ્રાફી (Mammography): સ્તન કેન્સરના નિયમિત સ્ક્રીનિંગ માટે વપરાતા એક્સ-રે.
⦿ પેપ સ્મિયર (Pap Smear): ગર્ભાશયના કોષોમાં અસામાન્યતા અથવા કેન્સરના પ્રારંભિક સંકેત શોધે છે.
કર્કરોગ (કેન્સર) ની સારવાર
- સર્જરી (Surgery)
- રેડિયેશન થેરાપી (Radiation Therapy)
- કીમોથેરાપી (Chemotherapy)
- નવીન પદ્ધતિઓ (Newer Methods)
⦿ લક્ષિત થેરાપી (Targeted Therapy): કેન્સર કોષોના વિશિષ્ટ જિન (Genes) અથવા પ્રોટીન (Proteins)ને નિશાન બનાવીને તેમની વૃદ્ધિને રોકે છે અને સામાન્ય કોષોને નુકસાન પહોંચાડતું નથી. આ વધુ ચોક્કસ સારવાર પદ્ધતિ છે.
⦿ ઇમ્યુનોથેરાપી (Immunotherapy): શરીરના ઇમ્યુન સિસ્ટમ (Immune System)ને મજબૂત બનાવે છે જેથી તે કેન્સર કોષોને ઓળખી શકે અને તેમને અસરકારક રીતે નષ્ટ કરી શકે. આ શરીરની ઇમ્યુન સિસ્ટમને ટ્યુમર (Tumors) સામે લડવા માટે સક્ષમ બનાવે છે.
કેન્સરની સારવારની પદ્ધતિઓની સરખામણી
| સારવારનો પ્રકાર | કેવી રીતે કામ કરે છે | ક્યાં માટે શ્રેષ્ઠ છે | સામાન્ય સાઇડ ઇફેક્ટસ |
|---|---|---|---|
| સર્જરી | ટ્યુમરને શરીરમાંથી દૂર કરવી | પ્રાથમિક અથવા સોલિડ ટ્યુમર | દુખાવો, ચેપ થવાનો ખતરો |
| કીમોથેરાપી | કેન્સરના કોષોને નાશ કરવા માટે દવાઓનો ઉપયોગ | વિકસિત અને ફેલાયેલા કેન્સર | ઉલ્ટી, થાક, વાળ ઉડી જવું |
| રેડિયેશન થેરાપી | બાયો ઉર્જાવાળી ડિગ્રીથી કેન્સરના કોષોને નાશ કરવી | સ્થાનિક કેન્સર | ચામડીમાં ઇરિટેશન, થાક |
| ઇમ્યુનોથેરાપી | રોગપ્રતિકારક તંત્રને મજબૂત બનાવી કેન્સર સામે લડવું | રોગપ્રતિકારક તંત્ર સાથે જોડાયેલ કેન્સર | તાવ જેવા લક્ષણો, ત્વચા પર રેશ |
| ટાર્ગેટેડ થેરાપી | ખાસ કેન્સરના જીવસત્તા અથવા પ્રોટીનને ટાર્ગેટ કરવી | જ્યાં ખાસ જીવસત્તા અથવા પ્રોટીન હોય છે | ડાયરીયા, લિવર સમસ્યાઓ |
કર્કરોગ (કેન્સર) રોકવાના ઉપાયો
⦿ સ્વસ્થ આહાર (Healthy Diet): ફળો, શાકભાજી અને પૂર્ણ અનાજ (Whole Grains) ખાવા પર ધ્યાન આપો અને પ્રોસેસ્ડ ફૂડ (Processed Foods) ને મર્યાદિત રાખો.
⦿ નિયમિત કસરત (Regular Exercise): અઠવાડિયામાં મોટાભાગના દિવસોમાં ઓછામાં ઓછી 30 મિનિટની કસરત કરો.
⦿ ધૂમ્રપાનથી દૂર રહો (Avoid Smoking): તમાકુ અને તેના ઉત્પન્નોનો ઉપયોગ ન કરો.
⦿ મર્યાદિત મદિરાપાન (Limit Alcohol): દારૂ મર્યાદિત પ્રમાણમાં પીઓ અથવા સંપૂર્ણપણે ટાળો.
⦿ વજન જાળવો (Maintain Healthy Weight): કેન્સરનું જોખમ ઘટાડવા માટે સ્વસ્થ વજન જાળવી રાખો.
⦿ સૂર્યથી રક્ષણ (Sun Protection): સ્કિન કેન્સરથી બચવા માટે સનસ્ક્રીનનો ઉપયોગ કરો અને સુરક્ષાત્મક વસ્ત્રો પહેરો.
⦿ રસીકરણ (Vaccinations): HPV અને હેપેટાઇટિસ B માટેની રસી લેવી કેન્સરથી બચવામાં મદદરૂપ છે.
⦿ હાનિકારક રસાયણોથી બચો (Avoid Harmful Chemicals): ઝેરી પદાર્થો (Toxic Substances) અને પ્રદૂષિત વાતાવરણથી દૂર રહો.
⦿ નિયમિત સ્ક્રીનિંગ (Regular Screenings): મેમોગ્રાફી (Mammograms) અને કોલોનોસ્કોપી (Colonoscopies) જેવી સ્ક્રીનિંગ પરીક્ષાઓ નિયમિત રીતે કરાવો.
કર્કરોગ (કેન્સર) ના દર્દીઓ પર માનસિક અસર
- માનસિક અને ભાવનાત્મક અસર
⦿ ડિપ્રેશન (Depression): ઘણા કૅન્સરના દર્દીઓ ઉદાસી, નિરાશા અથવા જીવનમાં રસ ગુમાવવાના લાગણીઓનો અનુભવ કરે છે, જે તેમના સારવારને સહન કરવાની ક્ષમતા પર અસર કરે છે.
⦿ થાક (Fatigue): કૅન્સર અને તેની સારવારથી સતત થાક આવે છે, જે શારીરિક અને માનસિક સ્વાસ્થ્યને અસર કરે છે.
- સહાય જૂથો અને મનોબળ કાઉન્સેલિંગ
⦿ સહાય જૂથો (Support Groups): કૅન્સર સહાય જૂથો દર્દીઓને તેમના અનુભવ શેર કરવા અને ભાવનાત્મક સહાય મેળવવા માટે મંચ પૂરું પાડે છે.
⦿ મનોબળ કાઉન્સેલિંગ (Psychological Counseling): કાઉન્સેલિંગ દર્દીઓ અને તેમના પરિવારને ભાવનાત્મક મુશ્કેલીઓ દૂર કરવામાં, ચિંતા ઓછી કરવામાં અને સારવાર દરમિયાન જીવન વધુ સારી રીતે જીવવામાં મદદરૂપ બને છે.
કર્કરોગ (કેન્સર) ની સારવારમાં તાજેતરના સંશોધન
⦿ ઇમ્યુનોથેરાપી (Immunotherapy): ઇમ્યુન ચેકપોઇન્ટ ઇનહિબિટર્સ (Immune Checkpoint Inhibitors)ને JAK ઇનહિબિટર્સ (JAK Inhibitors) સાથે સંયોજિત કરવાથી સારવારની અસરકારકતા વધે છે અને રેસિસ્ટન્સ (Resistance) પર પણ કાબૂ મેળવી શકાય છે.
⦿ ટારગેટેડ થેરાપી અને એડીસી (Targeted Therapies & ADCs): એડીસી (Antibody-Drug Conjugates) એ એન્ટીબોડી (Antibodies)ને સાયટોટોક્સિક દવાઓ (Cytotoxic Drugs) સાથે જોડે છે, જે કેન્સર કોષોને ચોક્કસ રીતે લક્ષિત (Target) કરે છે અને સ્વસ્થ કોષોને ઓછું નુકસાન પહોંચાડે છે.
⦿ નેનો ટેક્નોલોજી (Nanotechnology): નાનોકણો (Nanoparticles)નો ઉપયોગ દવાઓને સીધા ટ્યુમર સુધી પહોંચાડવા માટે થાય છે, જે ટોક્સિસિટી (Toxicity) ઘટાડે છે અને સારવાર વધુ અસરકારક બનાવે છે.
⦿ રેડિયેશન થેરાપી (Radiation Therapy): પ્રોટોન (Proton) અને કાર્બન-આઇઓન (Carbon-Ion) થેરાપી ખૂબ જ ચોક્કસતા સાથે ટ્યુમરને લક્ષિત કરે છે, જે સ્વસ્થ ટિશ્યૂઝ (Healthy Tissues)ને ઓછું નુકસાન પહોંચાડે છે.
⦿ ન્યુટ્રોન કેપ્ચર થેરાપી (Neutron Capture Therapy – NCT): બોરોન સંયોજનો (Boron Compounds)ને ન્યુટ્રોન ઇરેડિએશન (Neutron Irradiation) સાથે સંયોજિત કરીને કેન્સર કોષોને લક્ષિત કરવામાં આવે છે. આ પદ્ધતિ ગ્લાયોબ્લાસ્ટોમા (Glioblastomas) અને હેડ/નેક કેન્સર (Head/Neck Cancers) માટે આશાજનક પરિણામ બતાવે છે.
⦿ કોર્ડીસેપ્સ અને કુદરતી સંયોજનો (Cordyceps & Natural Compounds): કોર્ડીસેપ્સ ફૂંગસ (Cordyceps Fungus) માંથી મળતું કોર્ડીસેપિન (Cordycepin) કેન્સર કોષોના વૃદ્ધિને રોકે છે અને કીમોથેરાપી (Chemotherapy) માટે એક વિકલ્પ તરીકે પ્રદાન કરે છે.
કર્કરોગ (કેન્સર) સંબંધિત પ્રશ્નો અને જવાબો
ડૉ. હર્ષ શાહ
MS, MCh (GI cancer Surgeon)
ડૉ. હર્ષ શાહ અમદાવાદના એક પ્રખ્યાત જી.આઈ અને એચ.પી.બી રોબોટિક કેન્સર સર્જન છે. તેઓ ભોજન નળી, પેટ, લીવર, પેન્ક્રિઆસ, મોટા આંતરડા, મલાશય અને નાના આંતરડા નાં કેન્સરનો ઇલાજ કરે છે. તેઓ એપોલો હોસ્પિટલમાં ઉપલબ્ધ છે.
OncoBot